Ο βοτανικός παράδεισος που ονομάζεται Ελλάδα. Οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες βέλτιστης αξιοποίησης του.

Βασίλης Μυριανθόπουλος, Φαρμακοποιός MSc, PhD.
vasileios.myrianthopoulos@gmail.com
Φωτογραφίες: Βασίλης Μυριανθόπουλος


Πριν μερικές εβδομάδες ανακοινώθηκε οτι το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής του 2015 δόθηκε σε μια Κινέζα επιστήμονα για την ανακάλυψη βιοδραστικών μορίων που παράγονται από φυτά του γένους Artemisia και χρησιμοποιούνται επιτυχώς ως φάρμακα για τη θεραπεία σοβαρών παρασιτικών παθήσεων όπως η ελονοσία, ασθενειών που μαστίζουν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων ετησίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Μερικές δεκαετίες νωρίτερα ένας Έλληνας, ο Ελύτης έπαιρνε ένα άλλο Νόμπελ, αυτό της Λογοτεχνίας γράφοντας ποίηση για την «όμορφη και παράξενη πατρίδα» του. Υπάρχει κάτι κοινό ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο βραβεία, κάτι που μονάχα πρόσφατα άρχισε να προσελκύει την προσοχή που του αρμόζει. Η Ελλάδα και ο απέραντος πλούτος της ελληνικής φύσης, η μικρή αλλά θαυμαστή χώρα με το εξαιρετικό κλίμα και τη γεωμορφολογία εκείνη που στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων επέτρεψε κατά το πέρασμα του χρόνου την ανάπτυξη ενός τεράστιου αριθμού φυτικών ειδών πολύ διαφορετικών από οποιοδήποτε άλλο μέρος της Γής, αυτή η γωνιά του πλανήτη αποτελεί μία από τις κορυφαίες χώρες στο χάρτη της Ευρωπαϊκής αλλά και της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. Οι αριθμοί είναι γνωστοί∙ στην Ελλάδα εντοπίζονται κατά προσέγγιση 6.600 είδη και υποείδη ανωτέρων φυτών, εκ των οποίων περισσότερα από 1.400 είναι ενδημικά, δηλαδή υπάρχουν μόνο σε κάποια οικοσυστήματα της πατρίδας μας και πουθενά αλλού σε ολόκληρο τον κόσμο. Το τόσο υψηλό ποσοστό ενδημισμού μαζί με τα ιδεώδη χαρακτηριστικά του ελληνικού τοπίου καθιστούν τη χώρα έναν κυριολεκτικά επίγειο παράδεισο, τόσο για τις επιστήμες της βοτανικής και της γεωπονίας όσο και γι’ αυτές της φαρμακευτικής και της ιατρικής.



Ο λόγος που αυτός ο βιολογικός πλούτος παρουσιάζει ένα τέτοιο ενδιαφέρον για τις επιστήμες της υγείας πρέπει να αναζητηθεί στο εξής γεγονός: κάθε φυτό παράγει μικρά χημικά μόρια με δομή που μοιάζει πολύ με την δομή των φαρμάκων. Αυτά τα μόρια ονομάζονται «δευτερογενείς μεταβολίτες» ή «φυσικά προϊόντα» και σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζουν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες βιολογικές δράσεις. Οι οργανισμοί εκείνοι που συνθέτουν τέτοια βιοδραστικά μόρια χαρακτηρίζονται ως φαρμακευτικά φυτά και σε πολλές περιπτώσεις, αλλά όχι πάντα, η παρουσία πτητικών συστατικών και αιθερίου ελαίου προσδίδει στα φυτά ιδιαίτερο άρωμα, δίνοντας τους επιπλέον και το προσωνύμιο των αρωματικών. Η συνεισφορά των φαρμακευτικών φυτών και των αντίστοιχων φυσικών προϊόντων στην παγκόσμια υγεία είναι ιδιαίτερα σημαντική. Ενώ όλοι γνωρίζουν πως η ασπιρίνη έχει ως βάση της ένα φυσικό μόριο που παράγεται από φυτά του γένους Salix, λίγοι ξέρουν οτι το 74,8% των αντικαρκινικών φαρμάκων που έχουν ανακαλυφθεί από το 1940 ως σήμερα, είναι είτε ατόφια φυσικά προϊόντα είτε συνθετικά μόρια εμπνευσμένα από τα αντίστοιχα φυσικά. Είναι λοιπόν σαφές οτι με βάση τα παραπάνω δεδομένα, το απόθεμα των ενδημικών ειδών της ελληνικής χλωρίδας αποτελεί έναν ανεξάντλητο θησαυρό φυσικών προϊόντων, με τις πιθανές ευεργετικές ή και θεραπευτικές δράσεις τους να είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους ανεξερεύνητες.

Αυτή είναι όμως μόνο η μία πλευρά του ίδιου -χρυσού- νομίσματος. Η προνομιακή θέση της χώρας δεν εξαντλείται στο σημαντικό αριθμό σπανίων ή νέων ειδών που αυτή φιλοξενεί. Είναι ευρέως γνωστό ότι η Ελλάδα προσφέρει τις ιδεώδεις συνθήκες για την ποιοτική και αποδοτική ανάπτυξη, άρα και μεγάλης κλίμακας καλλιέργεια, των πλέον μελετημένων και διαδεδομένων ειδών φαρμακευτικών-αρωματικών φυτών της παγκόσμιας αγοράς. Οι εδαφολογικές αλλά και κλιματολογικές συνθήκες επιτρέπουν την παραγωγή φυτικού υλικού εξαιρετικά υψηλής ποιότητας τόσο σε περιεκτικότητα βιοδραστικών μορίων όσο και σε οργανοληπτικά χαρακτηριστικά, όπως το άρωμα και η γεύση. Το γεγονός αυτό πρέπει να ιδωθεί σε συνδυασμό με την συνεχώς αναπτυσσόμενη διεθνή τάση για επιστροφή σε πιο φυσικό τρόπο ζωής και τις αντίστοιχες αλλαγές στις καταναλωτικές συνήθειες των ανθρώπων. Στο πλαίσιο αυτό, η χώρα αποκτά μια καταπληκτική δυναμική στο πεδίο της αγροτικής παραγωγής αλλά και της εμπορικής αξιοποίησης φυτικών ειδών τα οποία αν και κοινά, παρουσιάζουν ταχύτατα αυξανόμενη ζήτηση σε πανευρωπαϊκή αλλά και παγκόσμια κλίμακα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αφορά το βάλσαμο (Hypericum perforatum), ένα αυτοφυές και διαδεδομένο φυτό που συχνά μεγαλώνει περιφρονημένο στις άκρες των δρόμων. Το συγκεκριμένο φυτό αποτελεί την πρώτη ύλη φυτοθεραπευτικών φαρμάκων που μόνο για μία από τις καλώς καθιερωμένες θεραπευτικές τους δράσεις, την αντικαταθλιπτική, πραγματοποιούν παγκόσμιες πωλήσεις που ξεπερνούν τα 2 δις δολάρια ετησίως, ενώ τα ίδια προϊόντα κατέχουν στη Γερμανία το 50% της αγοράς αντικαταθλιπτικών όταν ένα από τα πιο επιτυχημένα συνθετικά φάρμακα, το Ladose (φλουοξετίνη) αντίστοιχα κατέχει μόνο το 2%. Στην Ελλάδα, ενώ το H.perforatum ευδοκιμεί, εντοπίζονται ταυτόχρονα 25 διαφορετικά είδη και υποείδη του γένους Hypericum, αρκετά από τα οποία είναι ενδημικά και συνεπώς μη μελετημένα ως προς την αντικαταθλιπτική τους δράση. Ένα άλλο παράδειγμα είναι τα φύλλα της ελιάς (Olea europaea), ένα ταπεινό φυτικό υλικό, το οποίο όμως αποτελεί κορυφαία επιλογή φυτοθεραπείας στην Ευρώπη. Η πληθώρα ευεργετικών δράσεων που παρουσιάζουν τα φυσικά προϊόντα των φύλλων ελιάς στο καρδιαγγειακό σύστημα και τη νεφρική λειτουργία, έχουν οδηγήσει στην επίσημη αναγνώριση των φύλλων ως παραδοσιακό φάρμακο φυτικής προέλευσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση και στην αντίστοιχη κατακόρυφη αύξηση των πωλήσεων προϊόντων που είναι βασισμένα σε αυτή την απλή πρώτη ύλη.

Πρόσφατα, η ελληνική πολιτεία αναγνωρίζοντας ακριβώς αυτή τη δυναμική του χώρου και τις προοπτικές ανάπτυξης που εν δυνάμει κρύβει, τοποθέτησε τα φαρμακευτικά-αρωματικά φυτά στην κορυφή της λίστας προτεραιοτήτων του στρατηγικού πλάνου έρευνας και ανάπτυξης για την περίοδο 2014-2020. Αν κοιτάξει κάποιος όμως με μεγαλύτερη προσοχή, θα καταλάβει ότι η προσπάθεια είναι ακόμη στα αρχικά της βήματα και πολύς δρόμος απομένει να διανυθεί. Αν και το υλικό υπάρχει σε ποιοτική αφθονία, απουσιάζει το σύστημα που θα το αναδείξει, θα το αξιοποιήσει και θα καινοτομήσει εκμεταλλευόμενο σωστά την υπεραξία που τα εξαίρετα χαρακτηριστικά τού προσδίνουν, φέρνοντας το με αξιώσεις στην διεθνή αγορά αλλά και σεβόμενο τους όρους της αντίστοιχης αγοράς. Σύγχρονες έννοιες όπως καθετοποίηση, πιστοποίηση, καινοτομία, εξωστρέφεια, πράσινη ανάπτυξη, δίκτυα διάθεσης, αειφορία μοιάζουν να μην έχουν βρει ακόμη την ιδανική τους θέση στην ελληνική παραγωγική πραγματικότητα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά. Αντιθέτως, στην Ευρώπη δεκάδες μεγάλες εταιρείες όπως οι Finzelberg και Müggenburg (Γερμανία), Indena (Ιταλία), Phytosan (Γαλλία) και Euroherb (Ολλανδία) κυριαρχούν παγκοσμίως στο χώρο των μεταποιημένων φυσικών προϊόντων, προμηθευόμενες φυτικά υλικό από καλλιέργειες που βρίσκονται κυρίως στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη. Οι εταιρείες αυτές, έχοντας τη δυνατότητα να συμμορφώνονται με το πολύ αυστηρό σχετικό κανονιστικό πλαίσιο (πιστοποιήσεις GACP, GMP εκτός των HACCP ή ISO) προσφέρουν πρώτες ύλες όπως εκχυλίσματα, ξηρές δρόγες και αιθέρια έλαια στις βιομηχανίες των φυτοθεραπευτικών, φυτικών καλλυντικών και τροφίμων, διαμορφώνοντας μια παγκόσμια αγορά με ετήσιες πωλήσεις που ξεπερνούν τα 90 δις δολάρια. Την ίδια στιγμή, παραδοσιακές φυτοθεραπευτικές συνταγές καταξιώνουν ανταγωνιστική θέση στα φαρμακεία για μια πληθώρα θεραπευτικών ενδείξεων, μέσω εταιρειών που κυριαρχούν διεθνώς στο χώρο των φυτικών φαρμάκων όπως οι Bionorica (Γερμανία), Vogel (Ελβετία) και Tilman (Βέλγιο).



Είναι αλήθεια ότι οι προσπάθειες που καταγράφονται για την ανάδειξη και εμπορική αξιοποίηση του πλούτου της ελληνικής φύσης από πολλούς δημόσιους φορείς όπως τα Πανεπιστήμια, τα ερευνητικά Ινστιτούτα και οι Οργανισμοί των εμπλεκομένων υπουργείων είναι πλέον σημαντικές. Με μεγάλες φιλοδοξίες, σημαντικούς πόρους σε έμψυχο υλικό και υποδομές, πολύ φιλότιμο αλλά ίσως και ορισμένες αγκυλώσεις, προσπαθούν να χαράξουν καινοτόμες διαδρομές που άλλοτε διασταυρώνονται κι άλλοτε προχωρούν παράλληλα με τις αντίστοιχες προσπάθειες των ιδιωτικών πρωτοβουλιών. Στον ιδιωτικό τομέα, δεκάδες μικρές ή μεγαλύτερες επιχειρήσεις με αντικείμενο τα ελληνικά βότανα σε οποιαδήποτε μορφή, κάποιες ήδη καταξιωμένες και άλλες νεοφυείς, δραστηριοποιούνται επιτυχώς στο χώρο των φαρμακοκαλλυντικών (Korres, Apivita), των συμπληρωμάτων ή απλών προϊόντων διατροφής (Organic Islands, Oreanthi), των πιστοποιημένων πρώτων υλών (CorinGreen, PharmaGnose) και των τελικών προϊόντων. Ο κύβος ερρίφθη... Αν και ακόμη μοιάζει άκαιρο το να φανταστεί κανείς την κυκλοφορία του πρώτου φυτοθεραπευτικού φαρμάκου αποκλειστικά βασισμένου σε ενδημικά ελληνικά φυτά και στηριγμένου στην ελληνική παράδοση, η κρητική «ασπιρίνη» βρήκε τελικά το δρόμο της στην αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής, προσφέροντας ένα πρωτοφανές υπόδειγμα αρμονικής συνεργασίας ανάμεσα στον πρωτογενή τομέα (παραγωγοί του Ρεθύμνου), το δημόσιο (τοπικό Πανεπιστήμιο) και την ιδιωτική πρωτοβουλία (Olvos-Galenica). Κρατώντας συνεχώς στο νου το ελπιδοφόρο αλλά και απολύτως ρεαλιστικό μήνυμα ότι, ατενίζοντας την παγκόσμια αγορά κανείς δε θα πρέπει να βλέπει Έλληνες ανταγωνιστές αλλά μόνο Έλληνες συνεργάτες, ας ευχηθούμε στην κάθε φιλότιμη προσπάθεια καλή επιτυχία, για το καλό όλων μας και το καλό της πατρίδας.